Budrowska, Kamila (2009):

Literatura i pisarze wobec cenzury PRL 1948-1958.


Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.



"Stan badań nad cenzurą PRL nie stanowi obecnie dziedziny dziewiczej. Istnieją już nie tylko czysto konceptualne zarysy istoty i funkcji tej instytucji, ale i obszerne rozprawy wykorzystujące zasoby archiwalne. Dr Kamila Budrowska nie musiała zatem rozpoczynać wszystkiego od zera. Jednak jej książka będzie w swojej dziedzinie wydarzeniem.
 
Po pierwsze, autorka zapoznała się z kompletem materiałów, które stały się podstawą jej interpretacji (a było tego tysiące!). Po drugie, z tego empirycznego materiału i z istniejącego stanu badań wyprowadziła siatkę pojęciową, która jest dostatecznie neutralna metodologicznie, by mogła służyć w dalszych pracach badaczom o różnych orientacjach. Dla wszystkich specjalistów bardzo przydatne też będzie wytyczenie białych plam - tak w materiale, jak i w stanie badań. Autorka wielokrotnie wskazuje, co jeszcze jest do zrobienia, a i to, czego zrobić się już chyba nie da.

Łatwo więc przewidzieć, że książka stanie się nieodzowną lekturą wszystkich czytelników zainteresowanych kulturą tamtej epoki. Ponadto, jako praca niezwykle solidna warsztatowo, powinna zaciekawić również osoby zajmujące się różnymi formami kontroli politycznej sprawowanej nad literaturą w innych okresach naszych dziejów (dla tych czytelników szczególnie ważny będzie rozdział poświęcony porównawczemu zestawieniu cenzury peerelowskiej i carskiej). Wreszcie, na okrasę, znajdzie tu czytelnik kilka obrazków, które ilustrują życie codzienne cenzora, a pośrednio także i powszechny standard życia w powojennej Polsce. Obraz świata cenzorów, jaki wyłania się z książki, potwierdza prawdę o „banalności zła" będącej podstawą systemu. Większość osób obsługujących urząd to nie były jakieś demoniczne postacie. Przeciętni ludzie, często inteligentni, niepozbawieni czasem poczucia humoru, niekiedy sprzyjający pisarzom - ale bez nich nie istniałby cały represyjny ustrój państwowy. (...)

 
Na zakończenie chciałbym wyznać, że określenie „praca definitywna" w odniesieniu do wybitnych nawet dzieł literaturoznawczych zawsze wydawało mi się niestosowne. Ale po zapoznaniu się z rozprawą habilitacyjną dr Kamili Budrowskiej właśnie ta formuła nasuwa się nieodparcie, wbrew wielokrotnie powtarzanym przez samą autorkę zastrzeżeniom. Tak, to jest w swoim zakresie praca definitywna."
 
Z recenzji prof. dr. hab. Zdzisława Łapińskiego


"Jest rozprawa Kamili Budrowskiej czymś w rodzaju przewodnika po Archiwum Akt Nowych. Autorka bowiem przy okazji zasadniczych rozważań dotyczących postawy twórców wobec GUKPPiW oraz mechanizmów funkcjonowania cenzury, ich wpływu na ostateczny kształt tekstów literackich, informuje czytelnika o tym, gdzie i jak powinien szukać odpowiednich materiałów.

A nie jest to sprawa łatwa, bo wśród teczek w AAN panuje chaos i często przypadek decyduje o powodzeniu poszukiwań. Kamila Budrowska wykonała żmudną i czasochłonną pracę, wymagającą niezwykłej cierpliwości i rzetelności."

Z recenzji dr. hab. Sławomira Buryły, prof. UWM w Olsztynie




SPIS TREŚCI


Wprowadzenie... s. 9
Założenia badawcze... s. 9
Opis stanu archiwów... s. 17

Część I. Próba syntezy.... s. 27
1. Cenzorska teoria...s. 27
2. Cenzurowanie ze względu na treść... s. 39
3. Cenzurowanie ze względu na autora... s. 65
4. Wydawca... s. 82
5. Odbiorca... s. 90
6. Poetyka cenzorskiej recenzji... s. 96
7. Kilka słów o PRL-owskim cenzore. Próba portretu... s. 111

Część II. Przypadki szczególne... s. 121
1. Wypadkowa przystosowania i oporu. Jerzy Andrzejewski.... s. 148
2. Stanisław Lem pisarzem dla młodzieży?... s. 148
3. Władysław Broniewski bez cenzury. 1945-1955... s. 178
4. Jan Brzechwa, Irena Jurgielewiczowa i inni. Literatura dla dzieci i młodzieży... s. 198

Część III. Strategie autorskie... s. 229
1. Gotowy wzór reakcji. Cenzura carska a cenzura w PRL-u... s. 229
2. "Mowa ezopowa" i "porcelanowy piesek". Autorskie strategie radzenia sobie z cenzurą... s. 240

Część IV. Konteksty.
1. Kontekst. Nauka o literaturze... s. 259
2. Kontekst. "Odwilż" Ilji Erenburga a polska cenuzyra... s. 283

Zakończenie... s. 297
Bibliografia... s. 301
Indeks osobowy... s. 325